|
nema aviona za zagreb levensfilm en filmleven
denk ik als ik in de trein tussen Zwolle en Amersfoort lees over de speciale voorstelling, op 30 november in Eye, van Louis van Gasteren ’s levenswerk, "Nema aviona za Zagreb". 90 jaar is hij nu maar liefst! "Moet ik zien!" denk ik vervolgens, kaartje bestellen, logeerplek regelen. Komt goed uit: vrijdags kom ik toch altijd langs Amsterdam. Mijn gedachten gaan terug naar het boekje dat ik met en over van Gasteren maakte in 1978. Ik bewonderde zijn werk en in de Melkweg Cinema hadden we dan ook een retrospectief van zijn films georganiseerd. “Do you get it nr.4” beleefde er zijn wereldpremière. Het boekje hoorde er ook bij. Hij heeft het al uitgebreid over het afmaken van ' Nema...' (die toen al bijna 10 jaar op de plank lag). Toch 's opzoeken wat hij 34 jaar terug precies zei:
En nu is dat dan werkelijk gebeurd. Dat belooft wat! --- 30 november, mijn eerste bezoek aan Eye. Een mooi zaaltje, voor twee derde gevuld; meest ouderen maar toch ook de nodige jeugd. De film begint… --- “Nema…” zit vol prachtig, haarfijn gedigitaliseerd materiaal: liefdevol gefilmde inkijkjes in van Gasteren ‘s voorbije familieleven, curieus archiefmateriaal van deels al weer vergeten 60er jaren coryfeeën als Meher Baba, Marshall McLuhan en Timothy Leary, (nagespeelde) ontmoetingen met oude en nieuwe vrienden, ooit vanuit een toen duidelijk idee gefilmde fictieve elementen. De film heeft humor en zelfspot, en is voor het grootste deel met vaart gemonteerd. We vliegen heen en weer tussen menige wereld(hoofd)stad en van Gasteren ‘s eigen Kloveniersburgwal. Een mooie soundtrack ook met goed gekozen (maar helaas rechten technisch onmogelijke) internationale oer hits . Prachtig zijn de studio opnames en concert registratie met de jonge jazz coryfeeën Mengelberg, Bennink en Noordijk. Wat een power, ook vandaag nog! Van Gasteren declameert er met de stentor stem van zijn vader een passend gedicht bij over 'cops' in de staat Michigan en 'indians' die heur hoofdstad Milwaukee haar naam gaven... Voortdurend speelt in mijn achterhoofd echter de vraag: "Waar gaat de film nu eigenlijk over? Wat wil de ras verteller die van Gasteren is ons nu eigenlijk vertellen?" Zijn leven lang wilde hij juist deze film, die “nagel aan zijn doodskist", afmaken. Daar zou alles in zitten wat hem bezig heeft gehouden, dat zou zijn ultieme bijdrage zijn aan de cultuur, de menselijke beschaving. Maar ik kom er niet uit. Ik zie het niet. De titel misschien? Van Gasteren zegt er in de film het volgende over: “Nema aviona za Zagreb werd een begrip, dat ik samenvatte onder het woord Nema. Nema veronderstelt gedeelde gevoelens en gelijkgestemde verwachtingen. Wat Nema in zich draagt is goede wil en een groot onvermogen. Nema en het leven als zodanig zijn niet vast te leggen. Je zit erin en toch ernaast.” Wat kan ik daarmee? Bedoelt hij het gevoel, het ultieme samenvallen van kunst en leven dat Spanjaarden wel duende noemen en zwarte amerikanen de blues? Van Gasteren wil veel, teveel misschien en vooral wil hij ons deelgenoot maken van zijn ervaringen. Wat heeft hij dan beleefd in die late jaren '60 dat hij ons nu nog moet vertellen? En, belangrijker: hoe relevant zijn die ervaringen voor de huidige generatie denkers, kunstenaars en andere mensen? Ik kom er nog steeds niet uit. Ik zie niet veel meer dan achterhaalde slogans van vergeten gurus en intellectuele drop outs: “turn on, tune in and drop out!” ( ik zou er bijna aan toevoegen: " far out, man!”). En
toneelstukjes over technologie, kunst en de defensie industrie, over
geschiet op een torenklok, over een dronken nacht tijdens een
filmfestival. “Ik heb lang in de illusie van het gelukkige gezin geloofd. Maar omstreeks deze tijd, 1969, heeft Jacqueline mij verlaten en nam Mardou mee. Ik kon niet anders dan stoppen met deze film.” Daar ging het dus om. De liefde! De oorspronkelijke opzet was een ode aan de liefde. De liefde van en voor vrouw en kind. De liefde zoals gezocht en verwoord door de Meher Baba’s en Timothy Leary’s. Het valt allemaal op zijn plaats: het gebrek aan liefde uit van Gasteren ‘s jeugd meer dan goed gemaakt in zijn eigen gezinsleven! (niet voor niets dus de uitgebreide terugblik in het begin op zijn beroemde ouders van wie hij “slechts een rugzak vol kennis” meekreeg). De liefde ging echter voorbij en dat was het eind van de film in zijn oorspronkelijke opzet. Maar als de liefde het onderwerp was dan is deze film mislukt. In plaats van de confrontatie aan te gaan met het waarom van het falen van die liefde en zijn gezinsleven, het waarom achter het verloren contact met zijn kinderen, het waarom van zijn wezen zoals dat zich heeft ontwikkeld, kiest hij voor een tot mislukken gedoemde poging het gevoel en de ervaring van toen in stand te houden. Wat een
gemiste kans eigenlijk. Wat een geweldige film had dat kunnen
worden! Met dit fantastische materiaal van toen, aangevuld met echte
en eerlijke soul searching van de terugblikkende grijsaard. “Nee, absoluut niet. Het had een heel associatieve film moeten worden waarin de ene scene naadloos overliep in de volgende. Ik heb nog zoveel materiaal thuis liggen dat er eigenlijk in hoort. Maar ach, op een gegeven moment moet-ie er gewoon uit.” Had het
gekund? Zo'n terugblikfilm waarin je de waarheden die je in je leven
ontdekt heb op een zinvolle manier kunt delen met volgende
generaties?
“Heart of Spain”, via “Native Land” uit 1942 (met Paul Strand en Paul Robeson) tot zijn documentaires over het Eichmann proces, de dood van Kennedy, over cultuuriconen als de dichter Hart Crane en de beeldend kunstenaar Richard Lippold. Van Gasteren dacht die liefde ook te kennen maar verloor hem weer. De film van toen kon niet meer gemaakt worden. Daarom had zijn film van nu misschien moeten gaan over onmacht, frustratie, woede en verdriet. En vervolgens misschien over begrip, over verzoening. Of misschien wel helemaal niet… Juist dat soort elementen ontbreken echter. Van Gasteren blijft de lucide en onaangedane observator enerzijds, acteur, naar zijn vader, anderzijds. Zonde.
Had hij hem maar op de plank laten liggen... Neem zijn “Do you get it nr.4” (1978), waarover hij ook nu nog in het nagesprek in vervoering kon raken. Ik heb elders nooit zo'n helder betoog gezien over opzet en toeval, regie en beeld, filmmaker en publiek. Of neem zomaar een briljant detail uit “Een nieuw dorp op nieuw land” (1960): het ‘olifantenpaadje' waarmee hij laat zien dat de mens zich niet geheel laat sturen door planners en ontwerpers maar uiteindelijk toch letterlijk zijn eigen weg kiest. Denk aan de ‘grote ‘documentaires uit zijn latere leven als “Hans het leven voor de dood” (1983) en “Een zaak van Niveau’ (1990). In de eerste schetst hij een haarscherp tijdsbeeld van zijn geliefde jaren ’60, in de tweede wordt de oer Nederlandse waterhuishouding met een fascinerende eenvoud via de nieuwste technieken uit de doeken gedaan. Ik ben razend nieuwsgierig naar het filmpje dat hij vertelde in december te zullen gaan draaien: een visuele uitleg van de werking van Nederlands oudste filmprojector. Want dat kan hij als geen ander: begrijpelijk maken van technologie, van wetenschap, van abstracte begrippen. In de jaren '50 maakte hij daartoe al gebruik van vernieuwende graphics en andere verbeeldingen. Het zijn maar een paar voorbeelden uit een rijk oeuvre dat aantoont dat hij als observator van andermans handelen onovertroffen was. Jammer dat dat er wat hemzelf betreft niet inzat.
Ard Hesselink Bellingwolde, december 2012 |
Beste
Ard,